Zjawisko często tłumaczone jako zmęczenie spowodowane zmianą czasu to nic innego jak „jet lag”. Związane jest ono bezpośrednio z podróżami lotniczymi na ogromne odległości, które pokonują różne strefy czasowe. Szybkość przemieszczania się samolotem bywa tak duża, że nasz organizm nie jest zdolny do dostosowania się do niej, co powoduje szeroki wachlarz dyskomfortowych lub nawet niebezpiecznych objawów. Czy istnieje sposób na ochronę przed syndromem jet lagu?
Termin „jet lag” po raz pierwszy pojawił się na łamach „Los Angeles Times” w 1966 roku, w kontekście opisu konsekwencji podróży odrzutowcem. Autor artykułu zwracał uwagę, że podróżujący do Katmandu na herbate mogą odczuwać słabość porównywalną do kaca. Już wtedy Federalna Administracja Lotnictwa (FAA) wyrażała swoje obawy o wpływ transoceanicznych podróży na zdrowie pilotów i pasażerów. W latach 80-tych XX wieku problem ten stał się przedmiotem zainteresowania agencji kosmicznej NASA.
Jet lag wynika z desynchronizacji rytmu dobowego człowieka, jest to termin często spotykany w literaturze naukowej. Każdy organizm człowieka posiada wbudowany zegar biologiczny, częściowo zakodowany w DNA, który wpływa na wiele aspektów funkcjonowania ciała, takich jak sen, metabolizm, sprawność intelektualną czy regenerację komórek. Głównymi regulatorami tego mechanizmu są zmiany temperatury ciała oraz wydzielanie melatoniny, które są zależne od poziomu światła zewnętrznego.
Podczas długich podróży samolotem przemieszczamy się o kilka lub nawet kilkanaście godzin do przodu w czasie. Chociaż łatwo jest przestawić zegarek, nasz organizm ma tendencję do utrzymania swojego wewnętrznego rytmu. Dlatego, nawet jeśli na miejscu docelowym jest już wieczór, możemy nie czuć potrzeby snu. Powoduje to szereg reakcji łańcuchowych: podróżny pozostaje aktywny podczas nowych godzin nocnych, a o świcie jest senny i ma trudności z prawidłowym funkcjonowaniem. Wpływa to na układ hormonalny i trawienny oraz na ogólną sprawność psychofizyczną.
Podróże na wschód zwykle powodują silniejszy i dłużej trwający jet lag niż loty na zachód. Dla organizmu łatwiej jest wydłużyć dzień niż go skrócić. Z drugiej strony, lot w kierunku zachodnim, przekraczający pięć stref czasowych, ma większe szanse na spowodowanie poważnej senności i zmęczenia tuż po przylocie. Jednak okres adaptacji powinien być krótszy.
Jet lag może dotknąć każdego z nas, choć prawda jest, że różne organizmy reagują na niego różnie. Najbardziej podatne są osoby starsze i pacjenci cierpiący na zaburzenia snu. Objawy jet lagu mogą się pojawić już po przekroczeniu dwóch stref czasowych, ale im dłuższy lot, tym większe jest ich prawdopodobieństwo i intensywność. Ważna jest również ilość snu podczas lotu oraz stopień ekspozycji na naturalne światło w miejscu docelowym. Częściej doświadczają jet lagu osoby zestresowane oraz te, które wcześniej cierpiały z powodu zmęczenia spowodowanego zmianami czasu.
Typowymi objawami jet lagu są: trudności z zasypianiem wieczorem, senność w ciągu dnia, gorsza jakość snu z częstym budzeniem się, ograniczona sprawność intelektualna z problemami z koncentracją i pamięcią, zmniejszona wydolność fizyczna, zaburzenia nastroju, złe samopoczucie porównywalne do choroby, zaburzenia żołądkowe z brakiem apetytu, nudnościami i często zaparciami lub zaostrzeniem objawów zespołu drażliwego jelita, a także rzadko występujący paraliż senny i nocne drgawki.
Warto zauważyć, że powyższe objawy mogą pojawić się od razu po przyjeździe lub dopiero po kilku dniach. Czasami pierwsza noc po podróży jest spokojna dzięki zmęczeniu, ale później zaczynają się odczuwać negatywne konsekwencje zaburzenia zegara biologicznego.